Svartkurle Nigritella nigra (L.) Rchb. f.

Svartkurle er ei lågvaksen urt, oftast 10–20 cm høg, med ein handdelt knoll og ein nokså stivt opprett stengel. Stengelen har fleire, smalt linjeforma blad med fintanna kant. Blomestanden er eit tett, hovudforma aks. Blomane er mørkt raudbrune og har ange som vanilje. Blomeblada sprikjer, slik at blomen ser ut som ei sekstakka stjerne. Leppa er kantakanta og utan flikar, og i denne slekta snur ho oppover. Sporen er kort og rund. Pollenet er samla i to pollinium.

Svartkurle er tetraploid (i Noreg) med grunntal x = 16 og kromosomtal 2n = 64. Teljingar er gjorde på norsk materiale.

Det er mykje som er uklårt når det gjeld kromosomtal i slekta og arten. Arten er rapportert med ulike grunntal og som diploid og tetraploid. Diploide tal med ulike grunntal (2n = 32, 38 og 40) er kjende frå Mellom-Europa og tetraploide tal (2n = 64) frå Pyreneane og Skandinavia.

I 1969 hadde forfattaren av denne familien ein kort sommarkarriere som malmletar i Vangrøftdalen i Os i Hedmark for koparverket på Røros. Malmletinga tok om lag halve dagen; resten av tida var han planteletar. Ein dag kom han over ei tidlegare slåtteeng i skogen, der det var fleire hundre, kanskje tusenvis av svartkurler. Han hadde aldri tidlegare sett noko liknande. Nokre år seinare oppsøkte han same plassen, og då var slåtteenga pløgd opp og gjort om til fulldyrka eng, utan at ei einaste svartkurle hadde overlevd. Dette er mykje av lagnaden for denne merkelege og attraktive orkidéen: anten blir han ramma av inngrep, eller den slåttemarka han ofte treng, gror att.

Svartkurle veks oftast i grasmark og oftast, men ikkje alltid, på baserik grunn, anten på beitemark eller på slåttemark. Han er òg funnen fleire gonger i rikmyr og nokre få gonger i frisk eller vekselfuktig fjellhei. Den norske utbreiinga er oppdelt. Svartkurle har hatt nokre få førekomster i åstrakter på indre Austlandet i Op Østre og Vestre Toten, Nordre Land, Gausdal, Sør-Fron og Ringebu. Hovudområdet ligg kring grensa mellom Hedmark/Oppland og Sør-Trøndelag, frå ST Oppdal og Rennebu austover til He Rendalen og Os og ST Røros og Tydal. Her er arten éin stad funnen godt opp i fjellet, til 1270 moh. i Gjevilvasskamman i Trollheimen (i ST Oppdal). Meir enn 80 % av dei kjende norske førekomstane er i dette området. I nord er arten funnen éin stad i Tr Balsfjord og nokre få stader i Nordreisa. Arten har vorte dramatisk meir sjeldsynt dei siste tiåra, og dei norske hovudførekomstane er no truleg i ST Oppdal og Røros (mellom anna i naturreservatet Sølendet). Arten treng no aktiv skjøtsel av kulturmarka om han ikkje skal gå ut. Den globale utbreiinga er europeisk, men oppsplitta, med fleire delområde i Skandinavia (mellom anna frå Trøndelag austover i Härjedalen og Jämtland) og mange delområde i fjellstrøk i Mellom- og Sør-Europa frå Pyreneane i vest til langt aust i Karpatane. I Mellom-Europa veks han òg saman med fleire andre, nærskylde Nigritella-artar.

Sjå òg slekta. I Nord-Sverige, opp mot grensa til Nordland, førekjem den fertile hybriden ×Gymnigritella runei Teppner & E.Klein (Gymnadenia conopsea × Nigritella nigra), raudkurle, med lengre nektarspore og meir raude blomar. Han er enno ikkje påvist i Noreg.

Elven R. Svartkurle Nigritella nigra (L.) Rchb. f. www.artsdatabanken.no/Pages/312233. Lasta ned <dag/månad/år>.